پرخاشگری کودکان به هر نوع رفتاری گفته می‌شود که به دیگران آسیب برساند، چه از نظر جسمی و چه از نظر روانی. این رفتار میتواند شامل ضرب و شتم، فریاد زدن، تخریب اشیاء و حتی تهدیدهای لفظی باشد. پرخاشگری در تمامی سنین دیده می‌شود اما پرخاشگری کودکان یک مسئله پیچیده است که نیاز به درک عمیق و روش‌های متعدد برای مدیریت دارد. با استفاده از رویکردهای مختلف از جمله رفتار درمانی، مشاوره کودک، نقش والدین و محیط‌های آموزشی مناسب می‌توان به کودکان کمک کرد تا رفتارهای پرخاشگرانه خود را کاهش دهند و به طور مثبت‌تری با احساسات خود مواجه شوند در ادامه‌ی این مقاله به صحبت درباره پرخاشگری در کودکان می‌پردازیم.
پرخاشگری کودکان
پرخاشگری در تمامی موارد و در تمامی سنین امری ناخوشایند و ناپسند است و باعث اخلال در کارکرد و همچنین روابط بین فردی می‌شود. به طور کلی پرخاشگری به هرگونه رفتاری که منجر به آسیب به شخص یا دیگران شود گفته می‌شود. این آسیب میتواند فقط فیزیکی نباشد، خشونت‌های کلامی و تجاوز به حقوق دیگران نیز پرخاشگری به حساب می‌آیند.
در کودکان زیر چهار سال پرخاشگری امری غیرعادی محسوب نمی‌شود و معمولا این پرخاشگری را با گریه‌های طولانی مدت، لگد زدن و ضربه زدن نشان می‌دهند اما اگر با افزایش سن این پرخاشگری ادامه پیدا کند شکل بروز آن عوض می‌شود و به پرخاشگری‌های کلامی و فیزیکی نظیر دعوا کردن و بحث و جدل مبدل می‌شود.
معمولا کودکان پرخاشگر توسط والدین و یا معلم‌های خود به سازمان‌های روانشناسی برای ارزیابی روانشناختی معرفی می‌شوند. کودکان در سنین بالاتر ممکن است به دلیل مشکل با قوانین توسط سیستم دادگاهی اطفال برای ارزیابی شناختی به کلینیک‌های روانشناسی ارجاع داده شوند.
پرخاشگری در کودکان بالای چهارسال ممکن است به صورت کتک زدن یا گاز گرفتن همبازی‌هایشان، خشم و عصبانیت، پرتاب کردن وسایل، جروبحث کردن زیاد با دیگران، تحریک‌پذیری و حساس بودن خود را نشان دهد.
انواع پرخاشگری کودکان
پرخاشگری کودکان میتواند به اشکال مختلفی ظهور کند. از جمله پرخاشگری فیزیکی (زدن و لگد زدن)، پرخاشگری کلامی (فریاد زدن و توهین کردن) و پرخاشگری غیرمستقیم (شایعه‌پراکنی و تحقیر کردن)
نشانه های کودک پرخاشگر
• در متمرکز ماندن بر سر فعالیت‌ها مشکل دارد.
• زود عصبانی و خشمگین می‌شود.
• در مدرسه نمی‌تواند در فعالیت‌های گروهی به خوبی عمل کند.
• زود خسته و ناامید می‌شود.
• قوانین خانه را نمی‌پذیرد و بر سر آن‌ها با والدین خود بحث میکند.
• با دیگران دعواهای فیزیکی میکند و به آن‌ها حمله میکند.
• در برابر اقتدار دیگران مقاومت میکند و از اطاعت سرپیچی میکند.
• حیوانات را آزار میدهد.
• برای هم‌سن و سالانش قلدری میکند.
• تکانشگر است و بدون فکر عصبانیت و خشم خود را بروز میدهد.
• ممکن است به خود آسیب بزند و خودزنی کند.
• دزدی میکند بدون اینکه به آن شیء نیاز داشته باشد.
• از والدین و خواهر و برادر خود دوری میکند.
• به فیلم‌ها و بازی‌های خشونت آمیز که مناسب سن او نیست علاقه نشان میدهد.
عوارض پرخاشگری کودکان
• تنهایی
کودکان معمولا از برقراری ارتباط با کودکان پرخاشگر اجتناب می‌کنند زیرا از آن‌ها می‌ترسند. این باعث می‌شود کودک پرخاشگر به انزوا کشیده شود و در مشارکت‌های گروهی به مشکل بربخورد. در صورت طولانی شدن این موضوع ممکن است کودک دچار افسردگی شود.
• افت تحصیلی
پرخاشگری معمولا از عدم تنظیم هیجانی ناشی می‌شود. این کودکان معمولا تمرکز کافی روی مسائل و تکالیف را ندارند و به دلیل هیجانات منفی‌ای که تجربه می‌کنند سخت میتوانند از پس تکالیف درسی بربیایند. در اکثر آن‌ها میل به درس خواندن کم است.
• اضطراب
اضطراب میتواند باعث ایجاد پرخاشگری شود و پرخاشگری نیز میتواند باعث ایجاد اضطراب در شخص شود. حضور در موقعیت‌های تنش‌زا باعث می‌شود کودک دچار استرس و تنش شود، حتی اگر خودش مسبب آن تنش بوده باشد.
• خودزنی
در پرخاشگری فقط دیگران آسیب نمی‌بینند گاهی تمرکز فرد پرخاشگر روی خودش است و به همراه تکانشگری باعث می‌شود کودک به خودزنی روی بیاورد.
• بزهکاری
پرخاشگری باعث می‌شود کودک، ناخودآگاه ملحق به گروه‌های نامناسب دوستی شود و کارهای خلافی مانند قلدری کردن و اخاذی کردن از هم‌سن و سالان و یا دزدی انجام دهد.
دلایل پرخاشگری کودکان
دلایل گوناگونی منجر به پرخاشگری در کودکان می‌شود در اینجا به شرح برخی از مهم‌ترین دلایل پرداخته‌ایم:
- عوامل ژنتیکی و زیستی
برخی از کودکان به دلایل ژنتیکی و زیستی بیشتر مستعد رفتارهای پرخاشگرانه هستند. این عوامل میتواند شامل ناهنجاری‌های هورمونی یا اختلالات عصبی باشد.
- تأثیرات محیطی
محیط زندگی کودک میتواند نقش بسزایی در بروز پرخاشگری داشته باشد. کودکان در محیط‌های پرتنش و پراز استرس بیشتر دچار رفتارهای پرخاشگرانه می‌شوند.
- تأثیرات خانوادگی
خانواده نقش مهمی در شکل‌گیری رفتارهای کودکان دارد. کودکان در خانواده‌هایی که به طور مداوم شاهد خشونت و پرخاشگری هستند، احتمالاً این رفتارها را تقلید می‌کنند.
- تأثیرات اجتماعی و فرهنگی
جامعه و فرهنگ نیز میتوانند در رفتارهای پرخاشگرانه کودکان تأثیرگذار باشند. محیط‌های اجتماعی که به رفتارهای خشونت‌آمیز تشویق می‌کنند یا ارزش‌گذاری‌های فرهنگی نادرست، میتوانند باعث تشدید پرخاشگری شوند.
• یادگیری مشاهده‌ای
کودکان هر‌آنچه که می‌بینند را یاد می‌گیرند. اگر والد پرخاشگر و خشمگینی هستید جای تعجبی ندارد که فرزند شما این صفات را در خود بازیابد و انجام دهد. حتی اگر با کودک رفتار پرخاشگرانه نداشته باشید باز هم این صفات و رفتارها در فرزند شما پدید می‌آید زیرا آن‌ها تنها از طریق مشاهده میتوانند این رفتارها را یادگرفته و بازسازی کنند.
• ناامیدی
ناامیدی و ناکامی یکی دیگر از دلایل ایجاد پرخاشگری در کودکان است. کودکانی که مشکلات شناختی دارند (مثلا کودکان اوتیستیک) وقتی به خواسته و یا هدف خود نمی‌رسند دچار اضطراب و ناکامی می‌شوند و از آنجایی که بلد نیستند چگونه با این احساسات کنار بیایند عصبانی می‌شوند و هیجانات خود را از طریق پرخاشگری ابراز می‌کنند.
• آسیب‌های روانی
آسیب‌های روانی و تروماها مثل کودکانی که در معرض خشونت خانگی و یا سوءاستفاده‌های جنسی قرار دارند میتوانند باعث استرس و افسردگی در کودکان شوند و کودکانی که راهی برای تخلیه هیجانات منفی خود ندارند به پرخاشگری روی می‌آورند و از این راه احساسات خود نظیر غم و استرس را تخلیه می‌کنند.
• ADHD و دیگر اختلالات رفتاری
یکی از شایع ترین دلایل پرخاشگری در کودکان اختلال بیش‌فعالی است. در این اختلال به‌دلیل تکانشگری کودک بدون فکر و در لحظه، بدون آنکه به عواقبش فکر کند تصمیم‌هایی می‌گیرد که منجر به رفتارهای پرخاشگرانه می‌شود. همچنین کودکان بیش‌فعال انرژی زیادی دارند که خود منجر به انجام رفتارهای ناگهانی و پرخاشگرانه می‌شود. برای مقابله با علائم این بیماری باید به روانپزشک مراجعه کرد و داروهای مرتبط با این بیماری را تهیه کرد.
• آسیب‌های جسمانی
تحقیقات نشان داده است که برخی آسیب‌ها مانند آسیب در لوب فرونتال مغز باعث ایجاد پرخاشگری می‌شود. همچنین برخی بیماری‌های جسمانی مانند صرع نیز میتواند از دلایل ایجاد پرخاشگری باشد. در این موارد معمولا پرخاشگری انفجاری و کوتاه‌مدت است.
• عوارض داروها
اگر کودک شما داروی خاصی مصرف میکند، پرخاشگری میتواند یکی از عوارض جانبی دارو باشد. تغییرات خلقی و رفتاری فرزند خود را به پزشک گزارش دهید.
• اختلال نافرمانی مقابله‌ای (ODD)
نوعی اختلال رفتاری است که معمولا در کودکان دیده می‌شود. این افراد رفتار خصمانه ای دارند و سرکش هستند. نکته‌ی حائز اهمیت این است که علائم این اختلال باید حداقل شش ماه طول بکشد. این کودکان کینه‌توز هستند و اغلب از کوره در می‌روند، همچنین اغلب دیگران را مقصر کارهای اشتباه خود می‌دانند.
• اختلال سلوک
اگر کودک شما به این اختلال مبتلا باشد مشکلات عاطفی و رفتاری دارد و در اجرای قوانین دچار مشکل می‌شود، برای دیگران قلدری میکند، دیگران را فریب میدهد و رفتارهای مخرب زیادی دارد. ممکن است دزدی کند و به حیوانات آسیب بزند و هیچگونه حس همدلی به آن‌ها نداشته باشد.
حتما بخوانید: بیش فعالی کودک، مهارت های زندگی برای کودکان
ژنتیک یا عوامل محیطی؟
شاید برای شما هم سوال شود که کدام یک بیشتر بر روی پرخاشگری اثر می‌گذارد؟ باید گفت که طبق تحقیقات ژنتیک تأثیر بیشتری روی پرخاشگری می‌گذارد. به همین دلیل اکثر کودکان پرخاشگر والدین پرخاشگری دارند. هرچند نباید از عوامل محیطی نیز غافل شد، اوقات زیادی است که کودک شرایط خوبی در خانه دارد اما باز هم دست به پرخاشگری می‌زند. به طور کلی این دو عامل با یک‌دیگر ارتباط مستقیم دارند.
تفاوت پرخاشگری کودکان دختر و پسر
کودکان پسر معمولا بیشتر به خشونت و پرخاشگری‌های فیزیکی روی می‌آورند به طور مثال دعواهای فیزیکی راه می‌اندازند و یا وسایل را پرتاب می‌کنند، اما کودکان دختر معمولا کینه‌تو‌زانه عمل می‌کنند و به دنبال تلافی کارهای دیگران هستند. همچنین بیشتر گریه می‌کنند و جیغ می‌کشند.
در پسران پرخاشگری بیشتر بر روی دیگران متمرکز است و کمتر به خود آسیب می‌رسانند اما در دختران پرخاشگری متمرکز بر خود در مقایسه با پسران بیشتر است، به این منظور که دختران بیشتر به خود صدمه می‌زنند تا پسران.
در هر دو جنسیت بحث و جدل به وفور دیده می‌شود.
راه‌های مقابله با پرخاشگری کودکان
• درمان شناختی-رفتاری (CBT)
در طی این درمان روانشناس به کودک کمک میکند تا رفتارهای مخرب خود را شناسایی کند و سپس آن‌ها را بپذیرد، پس از پذیرش به او راه‌های کنار آمدن با احساسات و هیجانات را می‌آموزد.
• تنظیم هیجانی
در این راه کودک محرک‌هایی که باعث برانگیخته شدن خشم خود می‌شود را شناسایی میکند و سپس به ایجاد تعادل در برخورد با این محرک‌ها میپردازد. همچنین او باید آموزش هایی برای کنترل خشم خود ببینید.
• ایجاد روش‌های جایگزین برای بیان خشم و ناراحتی کودک
به عنوان مثال والدین میتوانند کودک را به کلاس ورزش‌های رزمی بفرستند تا اینگونه کودک خشم خود را تخلیه کند. والدین میتوانند به فرزند خود یاد دهند که در زمان پرخاشگری چگونه خشم خود را به روش‌های سالم و بدون آسیب رساندن به دیگران و یا خود تخلیه کند.
- نقش والدین و خانواده
والدین و خانواده با نشان دادن رفتارهای مثبت و ایجاد محیطی حمایتی میتوانند به کاهش پرخاشگری کودکان کمک کنند.
- نقش آموزش و پرورش در کاهش پرخاشگری کودکان
مدارس میتوانند با ارائه برنامه‌های آموزشی و مشاوره‌ای مناسب، نقش مهمی در کاهش رفتارهای پرخاشگرانه داشته باشند. برنامه‌های آموزشی که مهارت‌های اجتماعی و مدیریت خشم را به کودکان آموزش می‌دهند، میتوانند بسیار مؤثر باشند.
- فعالیت‌های هنری
فعالیت‌های هنری مانند نقاشی، موسیقی و تئاتر میتوانند به کودکان کمک کنند تا احساسات خود را به شکلی غیرمخرب ابراز کنند.
- ورزش و فعالیت‌های بدنی
ورزش و فعالیت‌های بدنی میتوانند انرژی اضافی کودکان را تخلیه کرده و به کاهش پرخاشگری کمک کنند.
حتما بخوانید: چگونه به کودک خود نه بگوییم؟
به عنوان والد میتوانید از روش های زیر نیز استفاده کنید:
• آرام بمانید.
وقتی کودک شما پرخاشگر می‌شود یعنی احساساتش به میزان زیادی فوران کرده است. اگر شما نیز با پرخاشگری جواب این ابراز هیجانی او را بدهید رفتار او افزایش پیدا میکند. به جای اینکار برای او سمبل یک فرد با تنظیم هیجانی بالا باشید و آرامش خود را حفظ کنید.
• در برابر رفتارهای پرخاشگرانه‌‌ی او تسلیم نشوید.
به عنوان مثال اگر فرزندتان از شما چیزی خواست و در برابر مخالفت شما مقاومت کرد و عصبانی شد، با انجام دادن خواسته او در واقع این اخلاق او را تقویت می‌کنید. هرگز تسلیم رفتارهای پرخاشگرانه او نشوید تا متوجه شود این راه رسیدن به خواسته‌هایش نیست.
• به کودک خود نامگذاری احساساتش را آموزش دهید.
مثلا در هنگام بحث و جدل با کودک خود به او بگویید “تو در حال حاضر خشمگین و عصبانی هستی” اینگونه کودک با احساساتش بیشتر آشنا می‌شود و زمینه‌ی یک گفت‌و‌گو درباره هیجاناتی که تجربه میکند فراهم می‌شود.
• به درمان اضطراب کودک خود بپردازید.
اگر دلیل پرخاشگری‌های کودک اضطراب است به راه‌هایی برای کنترل اضطراب او بپردازید و محیط خانه را از مسائل تنش‌زا پاک کنید.
• الگوهای رفتاری نامناسب را از میان بردارید.
برای مثال ممکن است است یکی از اعضای بزرگسال خانواده رفتارهای پرخاشگرانه داشته باشد با او صحبت کنید تا جلوی کودک این رفتارها را کاهش دهد. همچنین دیدن فیلم‌های خشونت‌آمیز را برای کودک محدود کنید.
• همدلی او را افزایش دهید.
او را از پیامد رفتارهای پرخاشگرانه‌اش آگاه کنید و به او بفهمانید که رفتارهای مخربش به دیگران آسیب می‌رساند.
• به صورت کاملا صریح کودک را از قوانین آگاه کنید.
کودکان پرخاشگر معمولا میل به سرپیچی از دستورات دارند. آن‌ها را از قوانین به صورت جدی و صریح آگاه کنید و اگر از قوانین سرپیچی کردند آن‌ها را از برخی مزایایی که برخوردار هستند محروم کنید. هیچگاه از تنبیه بدنی استفاده نکنید.
• بر روابط او نظارت داشته باشید.
دوستان او نقش به سزایی در رفتارهای فرزند شما دارند مطمئن باشید که او دوستان مناسبی دارد.
• به او پاداش دهید.
در برابر رفتارهای خوب و مناسب او را تحسین کنید و گاهی به او پاداش دهید، اینگونه او انگیزه‌ی بیشتری برای انجام کارهای پسندیده پیدا میکند.
حتما بخوانید: با کودک لجباز چه کنم؟
سخن آخر
پرخاشگری در کودکان امری مهم و قابل پیگیری است. اگر والد یک کودک پرخاشگر هستید در ابتدا، برای بهبود رفتار کودک خود باید دلیل ریشه‌ای کارهایش را پیدا کنید تا با حل آن، این مشکلات رفع شود. کودکان نسبت به بزرگسالان از انعطاف‌پذیری بیشتری برخوردار هستند و با آموزش های درست میتوانند رفتار خود را اصلاح کنند. به عنوان یک والد باید رفتار آرام و سنجیده‌ای از خود نشان دهید زیرا شما الگوی فرزند خود هستید و آن‌ها همه چیز را از شما یاد می‌گیرند. کمک گرفتن از یک روانشناس نیز میتواند به شما کمک‌های شایانی در زمینه اصلاح رفتار کودک خود کند. روانشناسان نیک مایند در این مسیر در کنار شما هستند.
سوالات متداول
چگونه می‌توان پرخاشگری کودکان را کاهش داد؟
با استفاده از تکنیک‌های رفتاری، مشاوره روانشناختی و ایجاد محیطی حمایتی می‌توان به کاهش پرخاشگری کودکان کمک کرد.
آیا پرخاشگری کودکان طبیعی است؟
برخی رفتارهای پرخاشگرانه در کودکان به دلیل مراحل رشد طبیعی است، اما اگر این رفتارها ادامه یابد یا شدید باشد، نیاز به توجه و مداخله دارد.
چه عواملی میتوانند باعث پرخاشگری کودکان شوند؟
عوامل ژنتیکی، محیطی، خانوادگی و اجتماعی میتوانند در بروز پرخاشگری کودکان نقش داشته باشند.
آیا ورزش میتواند به کاهش پرخاشگری کودکان کمک کند؟
بله، ورزش و فعالیت‌های بدنی میتوانند انرژی اضافی کودکان را تخلیه کرده و به کاهش پرخاشگری کمک کنند.
نقش والدین در مدیریت پرخاشگری کودکان چیست؟
والدین با نشان دادن رفتارهای مثبت و ایجاد محیطی حمایتی میتوانند نقش مهمی در کاهش پرخاشگری کودکان داشته باشند.