اختلال وسواس فکری عملی در نوجوان یکی از مشکلات روانشناختی است که میتواند به صورت افکار مزاحم، نگرانیهای شدید و رفتارهای تکراری بروز پیدا کند. این اختلال در صورت بیتوجهی ممکن است زندگی روزمره، روابط خانوادگی و پیشرفت تحصیلی نوجوان را دچار مشکل کند. از آنجا که نوجوانان به دلیل تغییرات سنی و فشارهای محیطی آسیبپذیرتر هستند، توجه والدین و اطرافیان به علائم این اختلال اهمیت زیادی دارد. گاهی شدت علائم بهگونهای است که نیاز به مراجعه به مشاور یا روانشناس نوجوان برای ارزیابی و درمان تخصصی احساس میشود.
در این مقاله توضیح میدهیم که اختلال وسواس فکری عملی چگونه نوجوانان را تحت تأثیر قرار میدهد، علائم رایج آن چیست و چگونه درمانهای مختلف میتوانند کیفیت زندگی نوجوانان مبتلا به OCD را بهبود ببخشند.
اختلال وسواس فکری عملی
OCD، به عنوان یکی از اختلالات اضطرابی طبقهبندی میشود و میتواند افراد در هر سنی از جمله نوجوانان را درگیر کند. این اختلال، با دو مؤلفه اصلی تعریف میشود: وسواسها و اجبارها.
• وسواسها: افکار، ترسها یا تمایلات ناخواسته و مزاحمی هستند که باعث ناراحتی میشوند. این افکار میتوانند شامل ترس از آلودگی، نگرانی درباره ایمنی یا نیاز به تقارن و نظم باشند. چنین افکاری، اغلب خارج از کنترل به نظر میرسند و اضطراب زیادی ایجاد میکنند.
• اجبارها: رفتارهای تکراری یا آیینهای ذهنی هستند که فرد برای کاهش اضطراب ناشی از وسواسها، احساس نیاز به انجام آنها دارد. این رفتارها ممکن است شامل شستن مکرر دستها، چندین بار بررسی قفلها یا تکرار ذهنی جملاتی برای پیشگیری از وقوع اتفاقات بد باشند.
بسیاری از نوجوانان مبتلا به OCD میدانند که افکار و رفتارهایشان غیرمنطقی است، اما احساس میکنند قادر به متوقفکردن آنها نیستند. این موضوع میتواند باعث احساس ناامیدی، خستگی و حتی شرمندگی آنان شود.
علائم اختلال وسواس فکری عملی در نوجوانان
علائمOCD، میتواند از فردی به فرد دیگر متفاوت باشد؛ اما معمولاً در دو دسته قرار میگیرد: افکار وسواسی و رفتارهای اجباری.
نوجوانان مبتلا به اختلال وسواس فکری عملی ممکن است دچار نگرانی مداوم درباره آلودگی، میکروبها یا امنیت شخصی شوند. آنها ممکن است باور داشته باشند که اگر یک روتین خاص را انجام ندهند، اتفاق بدی برای خودشان یا عزیزانشان رخ خواهد داد.
برخی از نوجوانها، با کمالگرایی دستوپنجه نرم میکنند مانند نیاز به اصلاح مکرر تکالیف یا مرتبکردن وسایل به شکلی کاملاً دقیق. برخی دیگر، درگیر افکار ناراحتکننده مرتبط با اخلاق یا دین یا ترس از شکستن قوانین میشوند که ممکن است منجر به دعاخوانی افراطی در آنان شود.
رفتارهای اجباری، معمولاً در پی این افکار ناراحتکننده بروز میکنند. نوجوانی که از آلودگی میترسد، ممکن است دستهایش را بیش از حد بشوید تا جایی که پوستش آسیب ببیند. فردی که دچار شک و تردید است، ممکن است بارها قفل در را پیش از خواب بررسی کند. نوجوانی دیگر ممکن است جملاتی را در ذهن تکرار کند تا افکار بد را «خنثی» کند. این آیینها، بهطور موقت اضطراب را کاهش میدهند؛ اما بهمرور، به الگوهایی دائمی تبدیل شده و چرخه اختلال وسواس فکری-عملی را تقویت میکنند.
در طول زمان، این وسواسها و اجبارها میتوانند بخش بزرگی از روز نوجوان را اشغال کنند. اگر نوجوانی ساعتها صرف بازنویسی تکالیفش کند، عملکرد درسیاش افت خواهد کرد. روابط دوستی ممکن است در نتیجه اجتناب از موقعیتهای اجتماعی به دلیل ترس از آلودگی یا شرمساری، دچار آسیب شود. حتی انجام کارهای سادهای مانند لباس پوشیدن یا خروج از خانه، ممکن است طاقتفرسا به نظر برسد.
عوامل خطر OCD در نوجوانان
علت دقیق بروز اختلال وسواس فکری-عملی، هنوز بهطور کامل از سوی دانشمندان شناسایی نشده است، اما شواهد پژوهشی متعدد نشان میدهند که این اختلال، معمولاً حاصل تعامل پیچیدهای از عوامل ژنتیکی، عصبی و محیطی است.
از منظر ژنتیکی، مطالعات حاکی از آن هستند که داشتن سابقه خانوادگیOCD یا سایر اختلالات اضطرابی میتواند احتمال ابتلای نوجوان به این بیماری را بهطور چشمگیری افزایش دهد. این موضوع، نشاندهنده وجود زمینه ارثی و نقش ژنها در انتقال استعداد ابتلا به این اختلال است.
افزون بر این، پژوهشها تفاوتهایی در ساختار مغزی و عملکرد برخی مواد شیمیایی عصبی از جمله سروتونین را در افراد مبتلا به اختلال وسواس فکری-عملی شناسایی کردهاند. سروتونین بهعنوان یکی از مهمترین انتقالدهندههای عصبی، در تنظیم خلقوخو و رفتار و واکنشهای اضطرابی، نقش حیاتی ایفا میکند و هرگونه اختلال در تعادل آن، میتواند به بروز نشانههای وسواس و اضطراب دامن بزند.
در کنار عوامل ژنتیکی و زیستی، محیط نیز سهم بسزایی در شکلگیری یا تشدید علائم این اختلال دارد. تجربه رویدادهای آسیبزا یا «تروما» در دوران کودکی یا نوجوانی، قرار گرفتن در معرض استرسهای شدید و مداوم و یا حتی ابتلا به برخی عفونتها مانند گلودرد استرپتوکوکی، میتوانند نقش محرک یا تسریعکننده در ظهور OCD ایفا کنند.
لازم به ذکر است که روند بروز OCDدر نوجوانان، میتواند بسیار متفاوت باشد. در برخی افراد، این اختلال بهتدریج و طی زمان شکل میگیرد؛ بهطوریکه ابتدا علائم خفیف و گاه نادیده انگاشته میشوند و سپس بهتدریج تشدید میگردند. اما در مواردی دیگر، علائم ممکن است بهصورت ناگهانی و پس از وقوع یک رویداد مهم یا تغییری بزرگ در زندگی مانند مهاجرت و یا تجربه یک بحران روانی، خود را نشان دهند.
صرفنظر از منشأ بروز این اختلال، شناسایی زودهنگام علائم و دریافت حمایت تخصصی در مراحل اولیه اهمیت دارد. مداخله درمانی سریع و مناسب نهتنها میتواند از پیشرفت و مزمنشدن اختلال وسواس فکری-عملی جلوگیری کند، بلکه به نوجوان کمک میکند تا کیفیت زندگی بهتری را تجربه کرده و سلامت روان خود را بازیابد.
بیشتر بخوانید: نوجوان شاد، ارتباط با نوجوان، وسواس فکری عملی در نوجوان
تشخیص OCD در نوجوانان
تشخیص اختلال وسواس فکری-عملی، توسط یک متخصص سلامت روان انجام میشود. وی، شدت و بسامد علائم نوجوان را ارزیابی میکند. در حین ارزیابی، درمانگر ممکن است درباره رفتارهای تکراری و افکار وسواسی و میزان اختلال آنها در زندگی روزمره پرسش کند.
تشخیص، مبتنی بر معیارهای مندرج در «راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی» (DSM-5) است که الگوهای خاصی از وسواسها و اجبارها را مشخص میکند. پزشک همچنین ممکن است سایر اختلالات مانند اضطراب فراگیر یا افسردگی را که گاهی همزمان با اختلال وسواس فکری-عملی بروز میکنند، رد کند.
والدینی که به OCD فرزندشان مشکوک هستند، باید برای ارزیابی حرفهای اقدام کنند؛ چراکه مداخله زودهنگام، باعث بهبود نتایج درمانی خواهد شد.
درمان اختلال وسواس فکری عملی در نوجوانان
درمان مؤثر OCD معمولاً شامل ترکیبی از رواندرمانی، دارودرمانی و اصلاح سبک زندگی است.
- رواندرمانی
یکی از موفقترین روشهای درمان اختلال وسواس فکری-عملی، «مواجهه و پیشگیری از پاسخ» (ERP) است که نوعی از درمان شناختی-رفتاری (CBT) محسوب میشود. ERP به نوجوانان کمک میکند تا در محیطی کنترلشده با ترسهایشان مواجه شوند، بدون اینکه اجبارها را انجام دهند. این روند، بهتدریج باعث کاهش اضطراب و تضعیف چرخه اختلال وسواس فکری-عملی میشود.
برای مثال نوجوانی که از آلودگی میترسد، ممکن است بهتدریج در معرض مقدار کمی خاک قرار گیرد و بلافاصله دستهایش را نشوید. مغز با تمرین مکرر یاد میگیرد که در صورت انجامندادن اجبار، اتفاق بدی نمیافتد.
درمان شناختی-رفتاری، همچنین به نوجوانان آموزش میدهد که افکار غیرمنطقی را به چالش بکشند و راهکارهای مقابلهای سالمتری ایجاد کنند. این درمان، بسیار مؤثر بوده و بهعنوان استاندارد طلایی درمان اختلال وسواس فکری-عملی شناخته میشود.
- دارودرمانی
در برخی موارد، استفاده از داروها بهویژه مهارکنندههای انتخابی بازجذب سروتونین (SSRIs) میتواند به عنوان بخشی از روند درمان اختلال وسواس فکری-عملی در نوجوانان مؤثر واقع شود. این داروهای ضدافسردگی با تنظیم سطح سروتونین در مغز، به کاهش شدت افکار وسواسی و رفتارهای اجباری کمک میکنند و در بسیاری از بیماران بهویژه زمانی که با رواندرمانی ترکیب میشوند، نتایج مثبت به همراه دارند.
تصمیم برای تجویز دارو، فرآیندی کاملاً تخصصی و وابسته به ارزیابی دقیق شرایط هر فرد است. روانپزشک با درنظر گرفتن شدت علائم، ویژگیهای روانی و جسمی نوجوان و همچنین سابقه درمانی او، تشخیص خواهد داد که آیا دارودرمانی گزینه مناسبی است یا خیر.
هدف از تجویز دارو، تسهیل روند درمان و کاهش رنج روانی نوجوان است تا او بتواند با آمادگی و تمرکز بیشتری در جلسات رواندرمانی شرکت کرده و مهارتهای مقابلهای مؤثری را کسب کند.
- تغییر سبک زندگی و حمایت روانی
در کنار درمانهای تخصصی، ایجاد تغییرات در سَبک زندگی میتواند نقش مؤثری در مدیریت علائم اختلال وسواس فکری-عملی ایفا کند. فعالیت بدنی منظم، برخورداری از خواب کافی و استفاده از تکنیکهای مدیریت استرس نظیر تنفس عمیق، مدیتیشن و ذهنآگاهی (mindfulness)، بهطور چشمگیری در کاهش اضطراب و افزایش تعادل روانی مؤثر هستند.
وجود یک شبکه حمایتی قوی از سوی خانواده یا دوستان نزدیک یا گروههای حمایتی نیز میتواند پشتوانهای مهم در مسیر درمان و بهبود باشد. حمایت عاطفی، درک متقابل و ایجاد فضای امن برای بیان احساسات، به نوجوانان کمک میکند تا احساس تنهایی نکنند و انگیزه بیشتری برای مقابله با چالشهای روزمره داشته باشند.
با تدوین یک برنامه درمانی جامع که ترکیبی از رواندرمانی، مداخلات دارویی (در صورت نیاز) و اصلاح سبک زندگی را در بر بگیرد، نوجوانان مبتلا به OCD میتوانند مهارتهای لازم برای کنترل افکار مزاحم و رفتارهای وسواسی را بیاموزند؛ در نتیجه، اعتمادبهنفس از دسترفته خود را بازیافته و قادر خواهند بود زندگی روزمرهشان را با احساس آرامش و استقلال بیشتری سپری کنند.
نتیجهگیری
اختلال وسواس فکری عملی در نوجوانان هرچند میتواند تجربهای دشوار و نگرانکننده باشد، اما با دریافت حمایت تخصصی و درمان مناسب کاملاً قابل مدیریت است. تشخیص بهموقع علائم، مراجعه به متخصصان سلامت روان و بهرهگیری از روشهای درمانی لازم، میتواند تأثیر قابلتوجهی در بهبود کیفیت زندگی نوجوان و کاهش فشارهای روانی ناشی از این اختلال داشته باشد.
اگر فرزندتان با علائم OCD درگیر است، بدانید که تنها نیستید و راههای مؤثری برای کمک وجود دارد. تیم متخصصان در کلینیک روانشناسی و روانپزشکی نیکمایند، آمادهاند تا در کنار شما و فرزندتان باشند؛ از ارائه مشاوره تخصصی گرفته تا طراحی و اجرای برنامههای درمانی متناسب با نیازهای فردی نوجوانان.
