خانواده درمانی، شکلی از روان‌درمانی است که بر خانواده به عنوان یک واحد کلی تمرکز دارد. یک اصل محوری این رویکرد این است که خانواده یک واحد عاطفی است و رفتار فردی باید در بافت خانواده درنظر گرفته شود. افراد تحت تأثیر خانواده خود هستند اما هر فرد بر کل خانواده خود نیز تأثیر می‌گذارد. در بعضی موارد مشکلات در خانواده به گونه‌ای است که اعضای خانواده به تنهایی قادر به حل نیستند و نیاز به کمک مشاور خانواده و درمانگر دارند در ادامه مقاله خانواده درمانی مجله روانشناختی نیک مایند به تعریف خانواده درمانی، تاریخچه، مفاهیم کلیدی، مزایا و راه‌های بهبود روابط خانوادگی می‌پردازیم.
تعریف خانواده درمانی
خانواده درمانی مداخله‌ای است که بر تغییر تعاملات بین اعضای خانواده متمرکز است و در آن تلاش می‌شود کارکرد خانواده به عنوان واحدی متشکل از تک تک اعضای خانواده بهبود یابد. کسی که به خانواده درمانی می‌پردازد می‌کوشد الگوهای بین نسلی غیرقابل انعطافی را که سبب ناراحتی در درون افراد یا در روابط بین فردی می‌شود، درهم بشکند. در خانواده درمانی می‌توان دغدغه‌های هر یک از اعضای خانواده را مطرح نمود. اما این روش درمانی بیشتر بر روی کودکان مؤثر است. زیرا واقعیت روزمره کودکان مستقیما تحت تأثیر بافت خانواده قرار دارد.
تاریخچه خانواده درمانی
در واقع خانواده‌درمانی به عنوان شاخه جدیدی از علم روانشناسی، در نیمه دوم قرن بیستم پدید آمد. جنبش خانواده‌درمانی عمدتا تحت تأثیر نظریه سیستم‌ها، گسترش درمان روان‌کاوی به حوزه خانواده، پیدایش مراکز راهنمایی کودک و مشاوره زناشویی و گروه‌درمانی شکل گرفت. در این نگرش و رویکرد، هنجارها و ناهنجاری‌های رفتار فرد در بستر خانواده، تجزیه و تحلیل، ادراک و درمان می‌شود.
ریشه فعلی درمان نظام‌های خانوادگی به رویکردهای نظری، عملی و تحقیقات مختلفی برمی‌گردد که در زمینه کمک به کودکان، زن و شوهر و اشخاص دارای مشکلات خانوادگی مورد استفاده قرار گرفته‌اند. برای شناخت خانواده‌درمانی فعلی بهتر است نقش و سهم درمانگاه‌های راهنمایی کودکان و مشاوره ازدواج در نظر گرفته شود.
مفاهیم کلیدی خانواده درمانی
سیستم درمانی خانواده بر اساس کار موری بوون، است. به گفته بوون، نظریه سیستم‌های خانواده ریشه در هشت مفهوم درهم تنیده دارد. این هشت مفهوم عبارتند از:
- مثلث‌ها: یک سیستم ارتباط سه‌نفره که به عنوان یک بلوک ساختمانی برای سایر سیستم‌های عاطفی عمل می‌کند.
- تمایز خود: این به توانایی حفظ فردیت اشاره دارد. افراد با سطوح تمایز بالا می‌توانند به طور مستقل اهداف را دنبال کنند درحالی که افرادی که فردیت ضعیفی دارند بیشتر به گرفتن اعتبار از افراد دیگر متکی هستند.
- فرآیند عاطفی حول هسته خانواده: این به نحوه‌ی عملکرد خانواده در تعاملات عاطفی خود اشاره دارد. این الگوها می‌تواند شامل تعارضات زناشویی، اختلال در عملکرد همسر، اختلال در یک یا چند فرزند و فاصله عاطفی باشد.
- فرآیند فرافکنی خانواده: والدین همچنین می‌توانند مشکلات و اضطراب‌های خود را به فرزندان خود منتقل کنند. این می‌تواند بر نحوه رشد کودکان تأثیر بگذارد و مشکلات عاطفی برای سایر اعضای خانواده ایجاد کند.
- فرآیند انتقال چند نسلی: توضیح می‌دهد که چگونه افراد همسرانی را انتخاب می‌کنند که سطوح تمایز و فردیت مشابهی با خودشان دارند. نسل‌های بعدی هرکدام به تدریج سطوح پایین‌تری از فردیت دارند.
- بریدگی عاطفی: برای مدیریت تعارضات درون خانواده، برخی از اعضا ممکن است از سایر اعضای گروه فاصله بگیرند یا از آنها جدا شوند. قطع روابط قدیمی بدون حل تعارض می‌تواند فشار و استرس را به روابط آینده اضافه کند.
- موقعیت خواهر و برادر: بوئن معتقد بود که ترتیب تولد بر پویایی خانواده از جمله در زمینه‌هایی مانند انتظارات والدین، روابط خواهر و برادر و الگوهای انضباط والدین تأثیر دارد.
- فرآیند عاطفی اجتماعی: این مفهوم نشان می‌دهد که بسیاری از چیزهایی که خانواده‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهند، بر جوامع نیز تأثیر می‌گذارند. نگرش‌های اجتماعی، تغییرات فرهنگی و تعارضات اغلب می‌تواند نقشی در تأثیرگذاری بر خانواده‌ها داشته باشد.
انواع نظریه‌های خانواده درمانی
رویکردهای نظری اصلی در حیطه خانواده درمانی عبارتند از: خانواده درمانی روان تحلیلی، خانواده درمانی تجربیاتی، خانواده درمانی شناختی رفتاری، خانواده درمانی ساختی، خانواده درمانی استراتژیک و خانواده درمانی متمرکز بر راه حل.
خانواده درمانی مبتنی بر روان تحلیلی
صاحب‌نظران اصلی آن ناتان آکرمن، ویلیامسون، لایمن واین و تئودور کیدز هستند که شیوه درمان آنها ریشه در نظریه فروید دارد. در این شیوه فرایندهای ناهشیار اعضای خانواده به یکدیگر مرتبط دانسته می‌شوند و اعتقاد بر این است که بایستی روی نیروهای ناهشیار که آسیب را بوجود آورده‌اند، کار کرد. نقش درمانگر یک معلم یا والد یا مفسر تجربه است. فنون درمانی عبارتند از: تحلیل رویا، انتقال، رویارویی، تاریخچه زندگی، تمرکز بر نقاط قوت.
خانواده درمانی تجربی
نظریه پردازان عمده آن ویرجینیا سیتر، کارل ویته کر، فرد دوهل و … هستند که معتقدند مشکلات خانواده از سرکوب احساسات، خشکی و انعطاف ناپدیری، فقدان آگاهی، مرگ عاطفی و استفاده بیش از حد از مکانیزم‌های دفاعی ریشه می‌گیرد. در این رویکرد خانواده درمانگر تلاش می‌کند انعطاف پذیری، صمیمیت، عزت نفس، پتانسیل برای تجربه را در خانواده افزایش دهد و از فنون مجسمه سازی، صحنه آرایی خانوادگی، شوخی، مصاحبه با عروسک‌های خانواده، هنردرمانی خانواده، بازی نقش، بازسازی خانواده و … استفاده می‌شود.
خانواده درمانی‌های رفتاری و شناختی _ رفتاری
نظریه پردازان عمده آن ویلیام مسترز ، ویرجنیا جانسون ، جوزف ولپه ، بندورا و … هستند. این شیوه درمانی بر اساس نظریه‌های رفتاری و شناختی معتقد است، رفتار از طریق پیامدها ابقا یا حذف می‌شود. رفتارهای نامناسب را می‌توان اصلاح کرد. همینطور شناخت غیر منطقی را می‌توان اصلاح کرده و در نتیجه در تعاملات و رفتارهای زوجی یا خانوادگی تغییر ایجاد کرد. درمانگر نقش یک معلم و متخصص تقویت کننده رفتارهای مناسب را بازی می‌کند. در این رویکرد از فنون درمانی تقویت منفی، تعمیم، خاموش سازی، اقتصاد پته‌ای، گریز ذهنی، عبارات مقابله‌ای منطقی، سرمشق دهی و … استفاده می‌شود.
خانواده درمانی ساختی
سالوادور مینوچین، مونتالوو، فیشمن، روزمن و … نظریه پردازان اصلی این شیوه از خانواده درمانی هستند که کارکرد خانواده را متضمن ساخت خانواده ، زیر منظومه‌ها و مرزها می‌دانند. درمانگران نقشه خانواده را بطور ذهنی ترسیم می‌کنند و در پیاده کردن ساخت مناسب خانواده تلاش می‌کنند و در واقع همچون کارگردان تئاتر عمل می‌کنند. فنون درمانی عبارتند از: بازسازی ، الحاق، تشدید پیامها، مرزسازی و … .
خانواده درمانی‌های استراتژیک ، سیستمی و متمرکز بر راه حل
این سه رویکرد روش‌مدار و کوتاه مدت هستند که هر سه مرهون کار میلتون اریکسون می‌باشند و از میراث مشترکی برخوردارند. هدف، شیوه کار و فنون مورد استفاده در این سه رویکرد مشابه یکدیگر است و از فنونی چون باز تعبیر، کمرنگ کردن تعبیر و تفسیر، تعیین تکالیف شاق، تکیه بر فرایند سوالات حلقوی، تمرکز روی راه حلهای فرضی، تعیین کردن تشریفات و … استفاده می‌شود. از نظریه پردازان استراتژیک جی هی لی، ریچارد فیش و از نظریه پردازان سیستمی بوسکلو، کارل تام و از نظریه پردازان متمرکز بر راه حل ایمسوبرگ و دیویس را می‌توان نام برد.
خانواده‌های نیازمند خانواده درمانی
خانواده‌هایی که از فرایند خانواده درمانی بهره می‌برند، عبارتند از: خانواده‌های دارای عضو معتاد یا بیمار روانی و همچنین خانواده‌های دارای عضو مبتلا به اختلالات جسمی که به نحوی روی کارکرد خانواده تأثیر گذاشته است، خانواده‌های طلاق گرفته، ازدواج مجدد کرده، فوت یکی از اعضا، خانواده‌های دارای مشکلات اقتصادی، فرهنگی. خانواده‌های دارای مشکل اغلب به صورت غیر مستقیم مثلا مشکلات تربیتی کودکان، ناراحتی‌های روحی یکی از اعضا و یا تصمیم گیری ها و کمک برای حل مشکلات سطحی‌تر به متخصصان مشاوره و روان شناسی مراجعه می‌کنند و در طول مشاوره‌های فردی نیاز به توجه به نقش خانواده در بروز مشکل شکل می‌گیرد و برحسب رویکرد درمانگر، روند درمان تداوم می‌یابد.
مزایای خانواده درمانی
این رویکرد جامع‌تر برای درمان مشکلات درون یک خانواده در بسیاری از موارد بسیار مؤثر بوده است. در خانواده درمانی، خانواده‌ها می‌توانند با راهنمایی یک متخصص بهداشت و روان در محیطی امن و کنترل شده روی مشکلات خود کار کنند. مزایای خانواده درمانی عبارتند از:
- درک بهتر مرزهای سالم و الگوها و پویایی خانواده
- بهبود ارتباط
- بهبود حل مشکلات
- همدلی عمیق‌تر
- کاهش درگیری و مهارت‌های بهتر مدیریت خشم
- کمک به سر پا شدن خانواده پس از بحران
- ایجاد صداقت بین اعضای خانواده
- ایجاد اعتماد بین اعضای خانواده
- ایجاد یک محیط خانوادگی حمایتی
- کاهش منابع تنش و استرس در خانواده
- کمک به اعضای خانواده برای بخشیدن یکدیگر
- حل تعارض برای اعضای خانواده
- کمک به حل مشکل طرد شدن یکی از اعضای خانواده
چگونه خانواده بهتری داشته باشیم
سلامت خانواده‌ها در طول عمر خانواده دستخوش تغییر می‌گردد. این واقعیت که در یک مقطع زمانی خاص، خانواده از سلامت برخوردار است، تفهیمی برای تداوم این وضعیت نیست. در حقیقت دستیابی و حفظ سلامت مستلزم کار مداوم هر یک از اعضای خانواده و همچنین کل خانواده به عنوان یک سیستم است. در ادامه به ویژگی های خانواده خوب اشاره می‌کنیم:
-
به حرف های اعضای خانواده احترام بگذارید.
-
از انتقاد و قضاوت های شدید خودداری کنید.
-
حرف های اعضای خانواده خود را به طور جدی گوش دهید.
-
ابرازعشق و قدردانی مکرر
-
از مقایسه خانواده خود با کسانی که در رسانه‌های اجتماعی می بینید، خودداری کنید.
-
گذراندن زمان با کیفیت با یکدیگر
-
رسیدگی به اختلافات به عنوان والدین و عدم جانبداری نابجا